De slapende vulkanen van Rothko
‘Hopelijk verpest ik de eetlust van iedere klootzak die ooit in deze zaal gaat eten,’ moet Mark Rothko gezegd hebben toen hij de opdracht aanvaardde voor een serie muurschilderingen in het poepchique Four Seasons restaurant in het New Yorkse Seagram Building. En ik kan me voorstellen waar hij op doelde. Want de schilderijen van Rothko eten de toeschouwer op. Ze zijn nu te zien in het Gemeentemuseum in Den Haag.
Rothko in het Gemeentemuseum is zo’n tentoonstelling waarvan je bang bent dat hij alleen maar tegen kan vallen, zo hoog zijn de verwachtingen gespannen. Werk van de Amerikaanse kunstenaar is al 40 jaar niet in Nederland te zien geweest, behalve de twee werken in de collecties van Boijmans van Beuningen en het Stedelijk. Apostelen als Henk van Os en Joost Zwagerman prijzen ’s mans lof; hij is nergens mee te vergelijken.
Zwanenzang Rothko en Mondriaan
Als vaker is de link met Mondriaan een van de redenen dat de tentoonstelling juist in dit museum is, licht directeur Benno Tempel toe. Samen met zijn collega Harry Cooper van de National Gallery maakte hij de link tussen de Europese kunstenaar van de eerste abstracte generatie, een kunstenaar bovendien die overleed in New York, en de Amerikaanse kunstenaar van de tweede generatie, die in zijn vroege fase naar het hoofd kreeg ‘blurry Mondriaans’ te maken.
Het leidt in de laatste museumzaal tot een unieke confrontatie tussen de laatste werken van beide meesters. Victory Boogie Woogie, Mondriaans jazzy experiment, naast de laatste ‘Zonder titel’ van Rothko – een vlammend rood doek dat het uit lijkt te schreeuwen. Het werd in Rothko’s atelier gevonden na diens zelfmoord in 1970 en niemand weet of het voltooid is of, als de Victory, onaf.
Het vlak uit het vlak
De tentoonstelling is langs twee routes te doorlopen: de chronologische en de emotionele. De chronologische route laat zien dat Rothko niet meteen abstract begon. Hoewel ik de ontwikkeling van kunstenaars naar een eigen stijl fascinerend vind, kies ik nu voor de emotionele route en sta direct tussen schilderijen en studies uit de Seagram-serie – Rothko haalde de werken overigens ontevreden terug uit het patserige restaurant. In de zaal, waar het naar Rothko’s intentie schemerig is, staar ik naar wat een groot zwart vlak lijkt. Ik zie, hoe uit het vlak een ander vlak naar voren komt en daarna, hoe de verf tot leven komt.
Rothko’s schilderijen vragen tijd. Het zijn slapende vulkanen, waarvan je de werking pas ziet als je er wat langer voor staat. Om die reden zou het voor mij genoeg zijn er elke keer drie, vier te zien – en een paar dagen later terug te komen voor meer. In ieder doek gebeurt van alles en ik begrijp waarom er mensen zijn die in tranen uitbarsten.
Door kleuren heen lichten andere tinten op. De verf langs de randen van een vlak toont onderliggende vlakken, duister of fel, en ik denk onwillekeurig aan een geliefd sciencefiction-jeugdboek, ‘Torenhoog en mijlen breed‘ van Tonke Dragt, waarin zij wouden op Venus beschrijft: ‘ze brandden op uit rafelige grijze wolken – rood en oranje, rose en goud…’
Kabinetten als kapellen
In Houston, Texas, bevindt zich de Rothko Chapel. Veertien werken geven er in een achthoekige ruimte een religieuze ervaring, zonder aan een specifiek geloof verbonden te zijn. De kapel is uiteraard niet te verplaatsen, maar iets van het gevoel heeft het Gemeentemuseum geprobeerd op te roepen in de Berlage-kabinetten. Enkele tonen werk uit Rothko’s laatste jaren, toen hij om gezondheidsredenen alleen nog kleine doeken kon maken, maar in de meeste kabinetten hangt slechts één schilderij. Tussen de banken door betreed je de ruimte als een kapel om dat ene werk diep tot je te laten doordringen.
In Parijs, in Musée Maillol, voelde ik eens duidelijk dat er iemand achter me stond. Ik keek om en zag een van Maillols krachtige beelden. De aanwezigheden in Rothko’s werk zijn anders. Ze sluimeren, diep in het doek, en wachten tot de beschouwer ze uit hun schuilplaats lokt. En dan overmeesteren ze hem.
- Mark Rothko in het Gemeentemuseum, tot en met 1 maart 2015.
- In de kindermuseumzaal hangen de originelen van het kinderboek dat Wim Hofman voor het Gemeentemuseum over Rothko maakte.